Tijdens een seminar van een week op São Paulo's architectuurschool Escola da Cidade, moedigden mijn collega's Gabriela Carrillo, Aisha Ballesteros, Loreta Castro en ikzelf onze studenten aan om na te denken over architectuur als een instrument voor verandering en een lens waardoor ze de wereld kritisch kunnen bekijken.

Het gesprek ging over het belang van toegankelijke culturele en maatschappelijke plekken. Mexico-Stad en São Paulo, steden die ik beide mijn thuis noem, hebben voornamelijk afgescheiden privégebouwen die nauwelijks veilige en vriendelijke menselijke relaties kunnen onderhouden, ondersteunen en bevorderen. Tijdens het seminar hebben we projecten besproken die gericht zijn op reparatie, renovatie en hergebruik en die een alternatieve aanpak bieden.

Eerst stelden we de studenten een aantal paradoxale vragen:

• Hoe kun je ruimtes verdichten zonder overprogrammering?

• Kunnen we technologie gebruiken om toevallige ontmoetingen tussen mensen te bevorderen?

• Kunnen lichte constructies een zware impact hebben op ruimtes?

• Kan tijdelijke infrastructuur een permanent resultaat hebben in onze steden?

• Kunnen we nieuwe plekken bouwen zonder meer gebouwen neer te zetten?

Terwijl ik terugdacht aan het seminar, bedacht ik me hoe het werk van mijn mede-docenten, maar ook mijn eigen praktijk, belichaamt wat we met de studenten deelden.

Projecten die repareren en transformeren

"Als het gaat om een omgeving met bebouwde ruimte die is vervallen, werken we allemaal retroactief", zegt Loreta Castro. Haar reparatieprojecten voor Taller Capital laten zien hoe genereus en, als het strikt wordt toegepast, vernieuwend een ontwerp kan zijn. Dit geldt voor alle schaalgroottes, van grote openbare parken, zoals Parque Bicentenario in Ecatepec, Mexico-Stad, tot de binnenkant van gebouwen, zoals de reconstructie van het gemeentehuis van Iguala, dat directe toegang biedt aan het publiek tot de tuinen en het auditorium.

Lichte structuren of delicate gebaren kunnen absoluut een grote impact hebben op onze collectieve ruimtes. Met delicaat bedoel ik strategisch, intelligent en efficiënt. In dit verband richtte ons seminar zich op Lina Bo Bardi's SESC Pompeia. Ze had het idee om een oude olietankfabriek om te bouwen tot een gemeenschapscentrum. Dankzij de sloopvrije constructie, eenvoudige muren en een inventief meubelontwerp is SESC Pompeia al tientallen jaren een succesvol gemeenschapscentrum.

De recente transformatie van een ijsfabriek door Aisha Ballesteros tot kantoor en werkplaats voor haar bedrijf JSa Arquitectos haalt inspiratie uit het revolutionaire Lina SESC-project. Omdat ze meer ruimte nodig hadden, vestigde JSa Arquitectos zich in het industriegebied van Atlampa. Hoewel de wijk slechts een paar kilometer van het historische centrum van Mexico-Stad ligt, is de wijk historisch gezien onderbediend. Het Fabrica de Hielo-project biedt het bedrijf niet alleen een nieuwe werkplek, maar positioneert zichzelf ook als een ontmoetingsplek, een leerruimte en een sociaal centrum dat openstaat voor de lokale gemeenschap. Dit alles werd bereikt zonder dat de voetafdruk groter werd.

Gebouwen een tweede leven geven

Verouderde of onderbenutte grote gebouwen bieden ontwerpers interessante creatieve mogelijkheden. Mijn kantoor, RADDAR (wat staat voor Research as Design and Design as Research (Onderzoek als Ontwerp en Ontwerp als Onderzoek), het fundamentele principe van onze werkwijze) heeft de kans gehad om met dergelijke gebouwen in de buurt van het centrum van São Paulo te werken, waaronder kleinschalige winkelruimtes.

Een deel van de begane grond van COPAN, het kenmerkende stedelijke gebouw van Oscar Niemeyer, stond meer dan 20 jaar leeg nadat het in de jaren 70 dienstdeed als bankkantoor. Ons werk bestond uit het renoveren van het meest noordelijke deel van de verdieping, inclusief een 30 meter lange voorgevel, en het herinrichten van het interieur tot een hedendaags restaurant. We hebben het restaurant rondom het prachtige zuilenontwerp van het gebouw ingericht en speciaal daarvoor ontworpen meubilair gecreëerd. Sinds de renovatie is het gebied uitgegroeid tot een belangrijk onderdeel van het dagelijkse culturele leven in São Paulo.

Het Itu-huisproject, een verlaten opslaggebouw dat werd omgebouwd tot een levendige ruimte voor gemengd gebruik, is ook het resultaat van de overtuiging dat lichte strategieën leiden tot grote veranderingen. Het gebouw, dat al meer dan tien jaar leegstond en op het punt stond te worden gesloopt, is nu een hybride structuur die de normen rondom wat een huis in São Paulo zou moeten zijn, in twijfel trekt. Het project vervaagt op een eigentijdse manier de ideeën over openbare en privéruimtes en creëert nieuwe inzichten in gemeenschap en gezin.

Het restaureren van een geliefd juweeltje voor de gemeenschap

In dezelfde geest stelt ons Pacaembu-project de stadiontypologie in onze hedendaagse stad ter discussie. Het Pacaembu-sportcomplex werd oorspronkelijk eind jaren dertig in São Paulo gebouwd als het eerste grote voetbalstadion in Brazilië, en tevens als ruimte voor maatschappelijke en culturele activiteiten. Naarmate voetbal zich ontwikkelde tot een massamedia-evenement, moest de grootte van de stadions daaraan worden aangepast. Hierdoor werd Pacaembu gedegradeerd tot secundair stadion en werden de culturele en maatschappelijke voorzieningen gesloopt of bleven ze onderbenut.

De enorme stedelijke infrastructuur lag midden in de stad en had geen enkele noemenswaardige functie meer. Het werd gekenmerkt door vernielingen, gebrek aan onderhoud en ernstig verval. Maar het sentiment van de fans en de mooie herinneringen van de gemeenschap zorgden ervoor dat Pacaembu aan een zijden draadje bleef hangen.

De afgelopen vijf jaar hebben we gewerkt aan de renovatie, die zich nu in een vergevorderd stadium bevindt. Met dit project, opgezet als een publiek-private samenwerking, hebben we het stadion opnieuw vormgegeven als een alledaagse ontmoetingsplek. Het resultaat zijn ruimtes waar de gemeenschap kan samenkomen, met een openbaar zwembad met Olympische afmetingen, tennisbanen, basketbal- en volleybalvelden, een atletiekbaan, een hardlooppad, recreatievoorzieningen, restaurants en co-working ruimten. Het hele jaar door vinden er in het gebouw evenementen plaats, van grote concerten tot kleine recitals.

Het resultaat van deze grootschalige ingreep zal een unieke typologie opleveren: een multifunctioneel stedelijk centrum met een professioneel voetbalveld in het midden.

Met een frisse blik naar de toekomst kijken

Ontwerpen gaat niet alleen, samenwerking is de sleutel tot het ontwikkelen van ideeën. Als ontwerpers, architecten en professionals op het gebied van bebouwde omgeving moeten we op zoek gaan naar plekken en mogelijkheden waar gemeenschappen kunnen floreren. Dat idee moeten we centraal stellen in onze beslissingen. Door reparatie, renovatie en hergebruik kunnen we de manier waarop we architectuur benaderen veranderen. Dit kan een domino-effect hebben op het leven van de mensen die met onze projecten in aanraking komen.

Aanvullende fotocredits

Eerste afbeelding:
Luchtfoto van het Parque Bicentenario in Ecatepec. Met dank aan Taller Capital. Fotograaf: Rafael Gamo.

Tweede afbeelding:
Binnenkant van het kantoor van JSa (oude ijsfabriek). Met dank aan JSa. Fotograaf: Rafael Gamo.